Hindi pangkaraniwan ang tensyong bumalot sa plenaryo ng Senado nang muling talakayin ang panukalang pambansang badyet para sa 2026. Sa isang mainit at diretsahang palitan ng salita, tumindig si Senator Alan Peter Cayetano upang kwestiyunin ang laman ng Committee Report No. 18 ng General Appropriations Bill—isang dokumentong naglalaman ng bilyon-bilyong pisong pagbabago na, ayon sa kanya, kulang sa malinaw na paliwanag at pananagutan.

Sa unang tingin, isa lamang itong teknikal na usapin sa loob ng lehislatura. Ngunit sa mas malalim na pagbasa, malinaw na mas malaki ang nakataya: ang tiwala ng publiko sa proseso ng paglalaan ng pondo ng bayan.

“Saan Galing ang Mga Bilyon?”

Ipinahayag ni Cayetano ang kanyang pagkabigla sa laki ng mga adjustment na makikita sa committee report. May mga ahensyang nadagdagan ng sampu-sampung bilyong piso, habang ang iba nama’y nabawasan nang malaki. Ang mas ikinababahala niya, hindi raw malinaw kung sino ang nagmungkahi ng mga pagbabagong ito at paano dumaan sa proseso ng pag-apruba.

Partikular niyang binanggit ang unprogrammed funds na nananatiling nasa higit isandaang bilyong piso, kahit pa umano’y binawasan na. Para kay Cayetano, hindi sapat ang paliwanag na “binawasan” lamang ito. Ang tanong niya: bakit may ganitong kalaking pondo na walang tiyak na paglalaanan at malinaw na dokumentasyon?

11 Araw ng Interpellation, Para Saan?

Isa sa pinakamabigat na punto ng senador ay ang tila pagkawala ng saysay ng 11 araw na interpellation. Ayon sa kanya, ginugol ng mga senador ang mahahabang oras sa pagtatanong, pagbibigay ng suhestiyon, at paghimay sa bawat detalye ng badyet sa pag-asang ang mga puntong ito ay isasama bilang committee amendments.

Ngunit nang linawin niya kung may naganap bang committee amendments matapos ang interpellation, ang sagot ay wala. Para kay Cayetano, malinaw ang implikasyon nito: kung walang binago ang committee matapos ang mahabang deliberasyon, para saan pa ang proseso?

Mga Halimbawa ng Hindi Tugmang Pagbabago

Upang ipakita ang bigat ng kanyang pangamba, naglatag si Cayetano ng mga konkretong halimbawa. Ang Department of Education ay nadagdagan ng humigit-kumulang 78 bilyong piso—isang hakbang na maaari namang ipagtanggol. Ngunit kasabay nito, ang state universities and colleges ay nakatanggap lamang ng maliit na dagdag, na ayon sa kanya ay hindi sapat upang tugunan ang aktwal na pangangailangan ng mga institusyon.

Binanggit din niya ang pagbawas sa budget ng Department of Environment and Natural Resources, na aniya’y may direktang epekto sa mga isyu ng pagbaha at pangangalaga sa kalikasan. Maging ang Department of Social Welfare and Development ay nabawasan ng malaking halaga, sa kabila ng lumalalang pangangailangan ng mga mahihirap na sektor.

Transparency o Katahimikan

Paulit-ulit na bumalik si Cayetano sa iisang prinsipyo: transparency. Para sa kanya, hindi sapat na sabihin na ang mga pagbabago ay dumaan sa technical working group. Dapat malinaw sa publiko kung aling ahensya, opisina, o indibidwal ang nagmungkahi ng bawat adjustment, at kung bakit ito inaprubahan.

Ginamit niya ang isang matalim na pahayag upang idiin ang kanyang punto: hindi raw maaaring “kalahati lang” ang paninindigan sa values. Kung naniniwala ang Senado sa transparency, dapat itong ipakita sa buong proseso, lalo na kung bilyon-bilyong piso ang pinag-uusapan.

Tugon ng Committee on Finance

Bilang chairman ng Committee on Finance, ipinaliwanag ni Senator Sherwin Gatchalian na ang proseso ay dumaan sa budget briefings, pagsusumite ng rekomendasyon ng mga senador at ahensya, at konsolidasyon sa pamamagitan ng technical working group. Ayon sa kanya, ang committee report mismo ang nagsisilbing committee amendments, at ang mga susunod pang pagbabago ay daraan na bilang individual amendments sa plenaryo.

Nilinaw rin niya na may mga dokumento at talaan na nagsasaad ng pinagmulan ng mga rekomendasyon, bagama’t inamin niyang hindi pa lahat ng supporting matrices ay nailalathala sa publiko.

Babala ng Mas Mahabang Deliberasyon

Hindi nagpaawat si Cayetano. Ayon sa kanya, kung hindi ilalabas nang buo ang listahan ng mga proponents at ang lohika ng bawat malaking pagbabago, mapipilitan ang maraming senador na magsumite ng kani-kanilang individual amendments. Ang resulta: mas mahaba, mas mabagal, at mas magulong deliberasyon sa plenaryo.

Para sa kanya, ang layunin ng interpellation ay hindi lamang makapagtanong, kundi makabuo ng consensus upang mapabilis at mapalinaw ang proseso. Kung ang lahat ay mauuwi lamang sa individual amendments, nawawala ang bisa ng kolektibong talakayan ng committee.

Panawagan sa Publikong Dokumentasyon

Sa kanyang huling pahayag, mariing hiniling ni Cayetano ang agarang paglalathala ng buong Committee Report No. 18, kasama ang lahat ng supporting matrices at ang kumpletong talaan ng mga nagpanukala ng bawat pagbabago. Hindi raw dapat maging misteryo ang pambansang badyet, sapagkat ito ay pera ng taumbayan.

Nagpahayag naman si Gatchalian ng kahandaang pagbutihin ang publikasyon ng mga dokumento at tiyaking mas magiging bukas ang access ng publiko sa mga detalye ng badyet.

Higit Pa sa Sagutan

Ang naging sagutan nina Cayetano at Gatchalian ay hindi lamang personal o politikal na banggaan. Isa itong malinaw na paalala na ang pambansang badyet ay hindi simpleng spreadsheet ng mga numero. Ito ay salamin ng mga prayoridad ng pamahalaan at direktang nakaapekto sa buhay ng bawat Pilipino.

Sa panawagang ito para sa transparency, muling nabuksan ang mas malawak na tanong: sapat ba ang kasalukuyang sistema upang masiguro na ang bawat piso ng bayan ay napupunta sa tama, at malinaw bang naipapaliwanag sa publiko ang mga desisyong ginagawa sa loob ng Senado?

Habang nagpapatuloy ang deliberasyon sa badyet, isang bagay ang malinaw—ang usapin ng pananagutan at bukas na proseso ay mananatiling sentro ng diskusyon, at ang mata ng publiko ay patuloy na nakatutok.